เอกตฺถาติ อารมฺมณวเสน เอกตฺถา ‘‘อปฺปมาณํ อากิญฺจญฺญํ สุญฺญตํ อนิมิตฺต’’นฺติ หิ สพฺพาเนตานิ นิพฺพานสฺเสว นามานิฯ อิติ อิมินา ปริยาเยน เอกตฺถาฯ อญฺญสฺมิํ ปน ฐาเน อปฺปมาณาปิ โหติ, อญฺญสฺมิํ อากิญฺจญฺญา, อญฺญสฺมิํ สุญฺญตา, อญฺญสฺมิํ อนิมิตฺตาติ อิมินา ปริยาเยน นานาพฺยญฺชนาติฯ

8. นิคณฺฐนาฏปุตฺตสุตฺตวณฺณนา

[350] อฏฺฐเม เตนุปสงฺกมีติ สยํ อาคตาคโม วิญฺญาตสาสโน อนาคามี อริยสาวโก สมาโน กสฺมา นคฺคโภคฺคํ นิสฺสิริกํ นิคณฺฐํ อุปสงฺกมีติ? อุปวาทโมจนตฺถญฺเจว วาทาโรปนตฺถญฺจฯ นิคณฺฐา กิร ‘‘สมณสฺส โคตมสฺส สาวกา ถทฺธขทิรขาณุกสทิสา, เกนจิ สทฺธิํ ปฏิสนฺถารมฺปิ น กโรนฺตี’’ติ อุปวทนฺติ, ตสฺส อุปวาทสฺส โมจนตฺถญฺจ, ‘‘วาทญฺจสฺส อาโรเปสฺสามี’’ติ อุปสงฺกมิฯ น ขฺวาหํ เอตฺถ ภนฺเต ภควโต สทฺธาย คจฺฉามีติ ยสฺส ญาเณน อสจฺฉิกตํ โหติฯ โส ‘‘เอวํ กิเรต’’นฺติ อญฺญสฺส สทฺธาย คจฺเฉยฺย, มยา ปน ญาเณเนตํ สจฺฉิกตํ, ตสฺมา นาหํ เอตฺถ ภควโต สทฺธาย คจฺฉามีติ ทีเปนฺโต เอวมาหฯ

อุลฺโลเกตฺวาติ กายํ อุนฺนาเมตฺวา กุจฺฉิํ นีหริตฺวา คีวํ ปคฺคยฺห สพฺพํ ทิสํ เปกฺขมาโน อุลฺโลเกตฺวาฯ พาเธตพฺพํ มญฺเญยฺยาติ ยถา วินิวิชฺฌิตฺวา น นิกฺขมติ, เอวํ ปฏิพาหิตพฺพํ มญฺเญยฺย พนฺธิตพฺพํ วาฯ สหธมฺมิกาติ สการณาฯ อถ มํ ปฏิหเรยฺยาสิ สทฺธิํ นิคณฺฐปริสายาติ เอเตสํ อตฺเถ ญาเต อถ เม นิคณฺฐปริสาย สทฺธิํ อภิคจฺเฉยฺยาสิ, ปตีหารสฺส เม สนฺติกํ อาคนฺตฺวา อตฺตโน อาคตภาวํ ชานาเปยฺยาสีติ อตฺโถฯ เอโก ปญฺโหติ เอโก ปญฺหมคฺโค, เอกํ ปญฺหคเวสนนฺติ อตฺโถฯ เอโก อุทฺเทโสติ เอกํ นาม กินฺติ? อยํ เอโก อุทฺเทโสฯ เอกํ เวยฺยากรณนฺติ ‘‘สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺฐิติกา’’ติ (ขุ. ปา. 4.1; อ. นิ. 10.27) อิทํ เอกํ เวยฺยากรณํฯ เอวํ สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

9. อเจลกสฺสปสุตฺตวณฺณนา

[351] นวเม กีวจิรํ ปพฺพชิตสฺสาติ กีวจิโร กาโล ปพฺพชิตสฺสาติ อตฺโถฯ อุตฺตริ มนุสฺสธมฺมาติ มนุสฺสธมฺโม นาม ทสกุสลกมฺมปถา, ตโต มนุสฺสธมฺมโต อุตฺตริฯ อลมริยญาณทสฺสนวิเสโสติ อริยภาวํ กาตุํ สมตฺถตาย อลมริโยติ สงฺขาโต ญาณทสฺสนวิเสโสฯ นคฺเคยฺยาติ นคฺคภาวโตฯ มุณฺเฑยฺยาติ มุณฺฑภาวโตฯ ปวาฬนิปฺโผฏนายาติ ปาวฬนิปฺโผฏนโต, ภูมิยํ นิสีทนฺตสฺส อานิสทฏฺฐาเน ลคฺคานํ ปํสุรชวาลิกานํ โผฏนตฺถํ คหิตโมรปิญฺฉมตฺตโตติ อตฺโถฯ

10. คิลานทสฺสนสุตฺตวณฺณนา

[352] ทสเม อารามเทวตาติ ปุปฺผารามผลาราเมสุ อธิวตฺถา เทวตาฯ วนเทวตาติ วนสณฺเฑสุ อธิวตฺถา เทวตาฯ รุกฺขเทวตาติ มตฺตราชกาเล เวสฺสวโณ จ เทวตาติ เอวํ เตสุ เตสุ รุกฺเขสุ อธิวตฺถา เทวตาฯ โอสธิติณวนปฺปตีสูติ หรีตกามลกีอาทีสุ มุญฺชปพฺพชาทีสุ วนเชฏฺฐรุกฺเขสุ จ อธิวตฺถา เทวตาฯ สํคมฺมาติ สนฺนิปติตฺวาฯ สมาคมฺมาติ ตโต ตโต สมาคนฺตฺวาฯ ปณิเธหีติ ปตฺถนาวเสน ฐเปหิฯ อิชฺฌิสฺสติ สีลวโต เจโตปณิธีติ สมิชฺฌิสฺสติ สีลวนฺตสฺส จิตฺตปตฺถนาฯ ธมฺมิโกติ ทสกุสลธมฺมสมนฺนาคโต อคติคมนรหิโตฯ ธมฺมราชาติ ตสฺเสว เววจนํ, ธมฺเมน วา ลทฺธรชฺชตฺตา ธมฺมราชาฯ ตสฺมาติ ‘‘ยสฺมา เตน หิ, อยฺยปุตฺต, อมฺเหปิ โอวทาหี’’ติ วทถ, ตสฺมาฯ อปฺปฏิวิภตฺตนฺติ ‘‘อิทํ ภิกฺขูนํ ทสฺสาม, อิทํ อตฺตนา ภุญฺชิสฺสามา’’ติ เอวํ อวิภตฺตํ ภิกฺขูหิ สทฺธิํ สาธารณเมว ภวิสฺสตีติฯ

จิตฺตสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. คามณิสํยุตฺตํ

1. จณฺฑสุตฺตวณฺณนา

[353] คามณิสํยุตฺตสฺส ปฐเม จณฺโฑ คามณีติ ธมฺมสงฺคาหกตฺเถเรหิ จณฺโฑติ คหิตนาโม เอโก คามณิฯ ปาตุกโรตีติ ภณฺฑนฺตํ ปฏิภณฺฑนฺโต อกฺโกสนฺตํ ปจฺจกฺโกสนฺโต ปหรนฺตํ ปฏิปหรนฺโต ปากฏํ กโรตีติ ทสฺเสติฯ น ปาตุกโรตีติ อกฺกุฏฺโฐปิ ปหโฏปิ กิญฺจิ ปจฺจนีกํ อกโรนฺโตติ ทสฺเสติฯ

2. ตาลปุฏสุตฺตวณฺณนา

[354] ทุติเย ตาลปุโฏติ เอวํนามโกฯ ตสฺส กิร พนฺธนา ปมุตฺตตาลปกฺกวณฺโณ วิย มุขวณฺโณ วิปฺปสนฺโน อโหสิ, เตนสฺส ตาลปุโฏติ นามํ อกํสุฯ สฺวายํ อภินีหารสมฺปนฺโน ปจฺฉิมภวิกปุคฺคโลฯ ยสฺมา ปน ปฏิสนฺธิ นาม อนิยตา อากาเส ขิตฺตทณฺฑสทิสา, ตสฺมา เอส นฏกุเล นิพฺพตฺติฯ วุฑฺฒิปฺปตฺโต ปน นฏสิปฺเป อคฺโค หุตฺวา สกลชมฺพุทีเป ปากโฏ ชาโตฯ ตสฺส ปญฺจ สกฏสตานิ ปญฺจ มาตุคามสตานิ ปริวาโร, ภริยายปิสฺส ตาวตกาวาติ มาตุคามสหสฺเสน เจว สกฏสหสฺเสน จ สทฺธิํ ยํ ยํ นครํ วา นิคมํ วา ปวิสติ, ตตฺถสฺส ปุเรตรเมว สตสหสฺสํ เทนฺติฯ สมชฺชเวสํ คณฺหิตฺวา ปน มาตุคามสหสฺเสน สทฺธิํ กีฬํ กโรนฺตสฺส ยํ หตฺถูปคปาทูปคาทิอาภรณชาตํ ขิปนฺติ, ตสฺส ปริยนฺโต นตฺถิฯ โส ตํทิวสํ มาตุคามสหสฺสปริวาริโต ราชคเห กีฬํ กตฺวา ปริปกฺกญาณตฺตา สปริวาโรว เยน ภควา เตนุปสงฺกมิฯ

สจฺจาลิเกนาติ สจฺเจน จ อลิเกน จฯ ติฏฺฐเตตนฺติ ติฏฺฐตุ เอตํฯ รชนียาติ ราคปฺปจฺจยา มุขโต ปญฺจวณฺณสุตฺตนีหรณวาตวุฏฺฐิทสฺสนาทโย อญฺเญ จ กามสฺสาทสํยุตฺตาการทสฺสนกา อภินยาฯ ภิยฺโยโสมตฺตายาติ อธิกปฺปมาณตฺตายฯ โทสนียาติ โทสปฺปจฺจยา หตฺถปาทจฺเฉทาทิทสฺสนาการาฯ โมหนียาติ โมหปฺปจฺจยา อุทกํ คเหตฺวา เตลกรณํ, เตลํ คเหตฺวา อุทกกรณนฺติ เอวมาทโย มายาปเภทาฯ

ปหาโส นาม นิรโยติ วิสุํ ปหาสนามโก นิรโย นาม นตฺถิ, อวีจิสฺเสว ปน เอกสฺมิํ โกฏฺฐาเส นจฺจนฺตา วิย คายนฺตา วิย จ นฏเวสํ คเหตฺวาว ปจฺจนฺติ, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ นาหํ, ภนฺเต, เอตํ โรทามีติ อหํ, ภนฺเต, เอตํ ภควโต พฺยากรณํ น โรทามีติ เอวํ สกมฺมกวเสเนตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ, น อสฺสุวิโมจนมตฺเตนฯ ‘‘มตํ วา อมฺมโรทนฺตี’’ติอาทโย เจตฺถ อญฺเญปิ โวหารา เวทิตพฺพาฯ

3-5. โยธาชีวสุตฺตาทิวณฺณนา

[355-357] ตติเย โยธาชีโวติ ยุทฺเธน ชีวิกํ กปฺปนโก ธมฺมสงฺคาหกตฺเถเรหิ เอวํ คหิตนาโมฯ อุสฺสหติ วายมตีติ อุสฺสาหํ วายามํ กโรติฯ ปริยาปาเทนฺตีติ มรณํ ปฏิปชฺชาเปนฺติฯ ทุกฺกฏนฺติ ทุฏฺฐุ กตํฯ ทุปฺปณิหิตนฺติ ทุฏฺฐุ ฐปิตํฯ ปรชิโต นาม นิรโยติ อยมฺปิ น วิสุํ เอโก นิรโย, อวีจิสฺเสว ปน เอกสฺมิํ โกฏฺฐาเส ปญฺจาวุธสนฺนทฺธา ผลกหตฺถา หตฺถิอสฺสรเถ อารุยฺห สงฺคาเม ยุชฺฌนฺตา วิย ปจฺจนฺติ, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ จตุตฺถปญฺจเมสุปิ เอเสว นโยฯ

6. อสิพนฺธกปุตฺตสุตฺตวณฺณนา

[358] ฉฏฺเฐ ปจฺฉาภูมกาติ ปจฺฉาภูมิวาสิโนฯ กามณฺฑลุกาติ สกมณฺฑลุโนฯ เสวาลมาลิกาติ ปาโตว อุทกโต เสวาลญฺเจว อุปฺปลาทีนิ จ คเหตฺวา อุทกสุทฺธิกภาวชานนตฺถาย มาลํ กตฺวา ปิฬนฺธนกาฯ อุทโกโรหกาติ สายํปาตํ อุทกํ โอโรหนกาฯ อุยฺยาเปนฺตีติ อุปริ ยาเปนฺติฯ สญฺญาเปนฺตีติ สมฺมา ญาเปนฺติฯ สคฺคํ นาม โอกฺกาเมนฺตีติ ปริวาเรตฺวา ฐิตา ‘‘คจฺฉ, โภ, พฺรหฺมโลกํ, คจฺฉ, โภ, พฺรหฺมโลก’’นฺติ วทนฺตา สคฺคํ ปเวเสนฺติฯ อนุปริสกฺเกยฺยาติ อนุปริคจฺเฉยฺยฯ อุมฺมุชฺชาติ อุมฺมุชฺช อุฏฺฐหฯ ถลมุปฺลวาติ ถลมภิรุหฯ ตตฺร ยาสฺสาติ ตตฺร ยา ภเวยฺยฯ สกฺขรา วา กฐลา วาติ สกฺขรา จ กฐลา จ ฯ สา อโธคามี อสฺสาติ สา อโธ คจฺเฉยฺย, เหฏฺฐาคามี ภเวยฺยฯ อโธคจฺฉาติ เหฏฺฐา คจฺฉฯ